مدیریت جماعت؛ نگرشی نو در برپایی گردهمایی های اجتماعی

فاطمه جلالی 

سالانه گردهمایی­ های جمعی بزرگی در دنیا برگزار می­ شود. هر گردهمایی شامل تعداد زیادی از افراد در زمان مشخص و مکان مشخص است. گردهمایی­ های جمعی نوعی رفتار جمعی هستند و به ‌عنوان یک رویداد سازمان­یافته در یک فضای مشخص که با حضور تعداد زیادی از افراد برگزار می­شود، شناخته می­ شوند. سازمان بهداشت جهانی (WHO, 2015) گردهمایی­ های جمعی را رویدادهایی با حضور تعدادی از افراد تعریف می­ کند که منابع برنامه‌ریزی و واکنش ­های جامعه و دولت را تحت‌ فشار قرار می­ دهند. در ادبیات موجود در این حوزه این تجمعات، به‌عنوان گردهمایی ­هایی توصیف می­ شود که بیش از 25000 نفر در یک مکان خاص برای یک هدف خاص (یک عملکرد اجتماعی، یک رویداد عمومی بزرگ، یک مسابقه ورزشی) برای مدت‌زمان مشخصی گردهم هستند.

کشورهای متعددی در حال حاضر شاهد رویدادهایی (مانند جشنواره‌های مذهبی، موسیقی، ورزشی یا حتی رویدادهای سیاسی) هستند که نیاز به جمع­­ کردن هزاران نفر در یک مکان دارد. هر دولتی باید امنیت و ایمنی جمعیت را از هر خطری تأمین کند. این امر موضوعی پیچیده و مرتبط با جنبه‌ها و رشته­ های مختلفی از جمله امنیت، بهداشت، حمل‌ونقل و غیره است. زیرا حضور جماعت علاوه بر تأثیرات اجتماعی مثبت باعث ایجاد مسائلی چون ترافیک شدید، آلودگی، ازدحام (Stampedes) جمعیت، برخی برخوردها میان مردم و... است و گاه ممکن است فجایع انسانی تأثربرانگیزی را نیز ایجاد کند.

یکی از انواع گردهمایی ­ها، گردهمایی جمعی مذهبی (Religious Mass Gathering): که رویدادهای سازمان ­یافته در یک فضای مشخص و با حضور تعداد زیادی از افراد باهدف خاص مذهبی است. اجتماعات و گردهمایی های مذهبی از زمان­های گذشته بخشی جدایی­ ناپذیر از جوامع انسانی بوده است زیارت مسیحیان به سرزمین مقدس از قرن چهارم ثبت شده است و حج، زیارت بزرگ اسلام، برای چهارده‌ قرن وجود داشته است. جدا از جنبه دینی و تجربه مذهبی فردی این گردهمایی­ ها هر جامعه­ا ی نیاز به این دارد که از طریق هم­نشینی­ ها، گردهمایی‌ها، آیین ­ها، تشریفات یا مجالس، یگانگی اخلاقی خود را از نو تجدید کند و گرد هم جمع‌شدن افراد و اقدامات انجام شده در طول گردهمایی باعث می­ شود افراد از لحاظ احساسی تحت‌تأثیر قرار ­گیرند و احساس "ما بودن" ­کنند.

در ایران نیز گردهمایی ­های متعددی مبتنی بر آئین­ های دینی و مناسک مذهبی در فضاهای شهری شکل می­ گیرد. چنین گردهمایی­ هایی مانند همه جای دنیا علاوه بر ایجاد احساس مای جمعی، انسجام و همبستگی اجتماعی و ایجاد شرایط خوشحالی مشترک می­تواند با چالش ­ها و نقاط ضعفی نیز همراه باشد. به عنوان مثال در 29 اکتبر 2022، یک فاجعه در گردهمایی در کره جنوبی رخ داد به‌طوری‌که منجر به مرگ حداقل 150 نفر شد که می‌خواستند هالووین را جشن بگیرند. در مورد دیگری، در جریان یک کنسرت موسیقی برنامه‌ریزی‌شده در آکادمی بریکستون حداقل 2 نفر بر اثر له‌شدن توسط جمعیت جان خود را از دست دادند و بسیاری دیگر به دلیل سوءمدیریت جمعیت زخمی شدند. در چهاردهمین روز از اکتبر 2022، گزارش شد که حداقل 130 نفر در ازدحام یک ورزشگاه در جریان یک رویداد فوتبال در اندونزی جان خود را از دست دادند.

علت مسائل پیش­ آمده در گردهمایی­ های آن است که شکل­ گیری چنین گردهمایی ­هایی مستلزم حضور تعداد زیادی از افراد در مکانی مشخص است، مکانی که در حالت عادی ممکن است هرگز پذیرای چنین جمعیتی نبوده باشد، و این‌گونه گردهمایی­ های متراکم اگر به‌درستی مدیریت نشوند می ­توانند مشکلاتی ایجاد کنند و باعث بروز ناراحتی­ هایی شوند. ازدحام پیش­بینی نشده، نداشتن منطقه گردش مناسب، ورودی بیشتر از خروجی، محدودیت یا نداشتن فضای توقف در مسیر، خروجی بسته، پارک بی­رویه، نداشتن هماهنگی بین ذی‌نفعان، حرکات متقابل از جهت‌های مختلف و ... از دلایل اصلی مسائل پیش‌آمده برای جماعت و گردهمایی­ های عمومی است.

از دیگر سو افراد درون جمعیت ممکن است به طور متفاوتی نسبت به زمانی که خودشان تنها هستند عمل کنند. رفتار افراد در یک جماعت غیرمنتظره و غیرقابل‌پیش‌بینی است حتی اگر همه آن­ ها درگیر یک عمل باشند یا به یک دلیل جمع شده باشند و این امر مدیریت جماعت را پیچیده‌تر می‌کند.

باتوجه‌ به مطالب مطرح شده چنین گردهمایی بزرگی نیازمند مدیریت و کاهش چالش­ ها و نقاط ضعف و بهبود نقاط قوت است؛ بنابراین باید اقدامات لازم را جهت برنامه‌ریزی رویدادهای پیشرو و کاهش اتفاقات منفی انجام داد و عدم برنامه ­ریزی و آمادگی ممکن است فجایع و اتفاقات غیرقابل جبرانی را ایجاد کند. این امر موجب طرح مفهومی تحت عنوان "مدیریت جماعت"(Crowd Management) شده است. مدیریت جماعت علمی نسبتاً جدید اما به طور فزاینده ­ای مهم است که کمک خواهد کرد تا اتفاقات ناگوار در این نوع گردهمایی ­ها کاهش یابد، افراد تجربه مثبت­ تری از حضور داشته باشند، فعالیت­ های آنان تسهیل شود و پیشگیری فعال و حل سریع مشکلات اجتماعی صورت پذیرد.

از طریق مدیریت جماعت توانایی اداره فضایی به دست می­آید که در آن حجم زیادی از جمعیت و بیش از حد معمول حضور دارند. مدیریت جماعت به معنای در دسترس‌بودن منابع انسانی کافی برای ارائه کلیه امکانات به همه حاضران نیز هست. این شامل تأمین کافی آب آشامیدنی، غذا، دردسترس‌بودن اتاق‌های استراحت تمیز و امکانات اولیه پزشکی در محل یا نزدیک به محل برگزاری، تدابیر امنیتی و غیره است. انجام این اقدامات به کاهش احتمال ازدحام جمعیت کمک می‌کند و به نوبه خود خطرات ناشی از این ازدحام را کاهش می­ دهد.

مدیریت جماعت رویکرد حل مسئله دارد و پس از شناسایی مسائل از فناوری­ها به عنوان ابزاری برای حل مسئله استفاده می­کند. در این رویکرد از ابزارها و فناوری­ های مختلفی استفاده می شود. رایج ­ترین فناوری­ها شامل سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS)، سرویس پیام کوتاه (SMS)، برچسب های شناسایی فرکانس رادیویی (RFID)، پهپاد، بررسی پایگاه داده ثبت نام، تلویزیون مدار بسته (CCTV)، پردازش تصویر، شبیه­ سازی جمعیت، استفاده از  پردازش مه و ابری و غیره است. علاوه بر استفاده از این فناوری­ها تلاش می­شود هر چالش و مسئله ­ای با نگاه اجتماعی و مهندسی تا حد ممکن مدیریت شود تا امور از نظم کافی و قابل مدیریتی برخوردار شوند. نمونه­ های موفقی از کاربرد مدیریت جماعت در گردهمایی ­ها و رویدادهای مذهبی وجود دارد که در یادداشت ­های دیگری به آنان خواهیم پرداخت.

پژوهشگر ارشد اندیشکده افرا 

    دفتر مطالعات نواوری اجتماعی