اندیشکده افرا با بررسی چند منبع تحلیلی معتبر تلاش نموده است تا به این پرسش راهبردی پاسخ دهد: آیا نفت همچنان جایگاه اقتصادی و سیاسی خود را در آینده خاورمیانه حفظ خواهد کرد؟ مجموعه‌ای از گزارش‌های منتشرشده در منابع تخصصی از جمله وب‌سایت Special Piping Materials، نشریه Georgetown Journal of International Affairs، آژانس بین‌المللی انرژی IEA و مرکز پژوهش‌های انرژی KAPSARC، چارچوبی چندبعدی از فرصت‌ها، چالش‌ها و تناقضات پیش‌روی نفت در خاورمیانه ترسیم می‌کنند.
۱) تداوم نقش راهبردی نفت در سیاست‌گذاری‌های منطقه‌ای
بر اساس گزارش Special Piping Materials در سال ۲۰۲۳، کشورهای نفت‌خیز خاورمیانه همچنان برنامه‌های توسعه‌ای وسیعی برای افزایش تولید و صادرات نفت و گاز در دستور کار دارند. عربستان سعودی، امارات، قطر و عراق با اجرای پروژه‌های کلان در زمینه توسعه میادین نفتی، احداث پالایشگاه‌ها و سرمایه‌گذاری در گاز مایع (LNG)، در پی تثبیت و حتی تقویت جایگاه خود در بازار جهانی هستند. نمونه‌های شاخص این روند عبارت‌اند از:
- هدف‌گذاری شرکت ADNOC برای افزایش تولید روزانه به پنج میلیون بشکه تا سال ۲۰۲۵؛
- سرمایه‌گذاری سیزده میلیارد دلاری Dragon Oil در پروژه‌های منطقه‌ای؛
- توسعه پایانه‌های LNG در قطر و کویت.
در عین حال، توجه به فناوری‌های نوین نظیر کربن‌زدایی و انرژی‌های تجدیدپذیر دریایی مانند استفاده از باد نیز در حال رشد است. با این وجود، تحلیل‌های ارائه‌شده در این منبع نشان می‌دهد که نفت و گاز تا دست‌کم یک یا دو دهه آینده، همچنان شالوده اقتصاد این کشورها باقی خواهند ماند.
۲) ملاحظات ژئوپلیتیکی و نوسانات بازار انرژی
مقاله Karen E. Young در Georgetown Journal of International Affairs که در اوایل سال ۲۰۲۵ منتشر شده است بر نقش عوامل بیرونی در تبیین آینده نفت خاورمیانه تمرکز دارد. سه محور اصلی این مقاله عبارت‌اند از:
- کاهش تقاضا به‌واسطه تنش‌های تجاری و افت رشد اقتصادی در آسیا؛
- رقابت شدید میان کشورهای صادرکننده در قالب اوپک‌پلاس برای حفظ سهم بازار، با افزایش تولید تا ۲.۲ میلیون بشکه در روز تا پایان ۲۰۲۵؛
- اهمیت زیرساخت‌های مالی در پایداری اقتصادی دولت‌ها در مواجهه با نوسانات قیمت نفت.
این مقاله تصریح می‌کند که کشورهایی با منابع مالی قوی‌تر مانند عربستان و امارات از مزیت بالاتری برای تطبیق با شوک‌های بازار برخوردارند، در حالی که اقتصادهای آسیب‌پذیرتر نظیر عراق ممکن است فشارهای فزاینده‌تری را تجربه کنند.
۳) رویکردهای محتاطانه‌تر: بازنگری در وابستگی به نفت
در نقطه مقابل رویکردهای تثبیتی منابع بالا، برخی تحلیل‌های راهبردی دیگر آینده نفت در خاورمیانه را با دیده‌ای محتاطانه‌تر و حتی هشدارآمیز بررسی کرده‌اند.
گزارش آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) در سال ۲۰۲۴ به‌وضوح نشان می‌دهد که برای نخستین بار، سرمایه‌گذاری جهانی در بخش سوخت‌های فسیلی رو به کاهش نهاده و در مقابل، سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر بیش از دو برابر شده است. این روند در خاورمیانه نیز مشهود است، به‌ویژه با توجه به این‌که تنها ۲۰ سنت از هر دلار سرمایه‌گذاری انرژی، به انرژی پاک اختصاص می‌یابد. بر اساس این گزارش، تقاضای جهانی نفت به‌زودی به نقطه اوج (peak demand) خواهد رسید و سپس کاهش خواهد یافت، امری که چشم‌انداز بلندمدت درآمدهای نفتی کشورهای منطقه را با عدم‌قطعیت همراه می‌سازد.
همچنین، گزارش تحلیلی مرکز KAPSARC در سال ۲۰۲۳ تحت عنوان Impacts of Global Climate Policies on Middle Eastern Oil Exporters با بهره‌گیری از مدل‌های اقتصاد-انرژی هشدار می‌دهد که تداوم و تشدید سیاست‌های اقلیمی جهانی می‌تواند منجر به کاهش ۵ تا ۱۰ درصدی درآمد نفتی کشورهایی چون عربستان، عراق و کویت شود. این گزارش پیشنهاد می‌دهد که سیاست حفظ یا افزایش صادرات برای جبران قیمت‌های پایین، نه‌تنها ناکارآمد بلکه خطرآفرین است، چرا که می‌تواند بازار جهانی را با مازاد عرضه مواجه کرده و موجب کاهش بیشتر قیمت‌ها شود.
جمع‌بندی
با جمع‌بندی دیدگاه‌های ارائه‌شده در این چهار منبع رسمی، می‌توان گفت که آینده نفت در خاورمیانه به‌گونه‌ای دوگانه ترسیم می‌شود:
- از یک سو، ظرفیت‌های عظیم تولید، ساختارهای مالی تثبیت‌شده و بازارهای باثبات در آسیا، همچنان نفت را در جایگاه راهبردی نگه می‌دارند.
- اما از سوی دیگر، تحولات اقلیمی، فشارهای سرمایه‌گذاران جهانی، و شتاب‌گیری سیاست‌های زیست‌محیطی، روند وابستگی به نفت را تضعیف و نقش آن را در بلندمدت تعدیل خواهد کرد.
کشورهای منطقه در این میان با دو گزینه مواجه‌اند: یا با پایبندی صرف به ساختار سنتی نفت‌محور، خطر آسیب‌پذیری در برابر شوک‌های آینده را افزایش دهند؛ یا با سرمایه‌گذاری هوشمندانه در انرژی‌های جایگزین، فناوری، و اصلاحات نهادی، مسیر گذار تدریجی اما پایدار را طی کنند.
منابع
- Special Piping Materials. (2023). The Middle East Oil and Gas Sector.
https://specialpipingmaterials.com/the-middle-east-oil-and-gas-sector/ - Young, K. E. (2025, May 13). Trade Tensions, Oil Sanctions, and the Future of Middle East Oil. Georgetown Journal of International Affairs.
https://gjia.georgetown.edu/2025/05/13/trade-tensions-oil-sanctions-and-the-future-of-middle-east-oil/ - International Energy Agency (IEA). (2024). World Energy Investment Report 2024.
https://www.iea.org/reports/world-energy-investment-2024 - KAPSARC. (2023). Impacts of Global Climate Policies on Middle Eastern Oil Exporters.
https://www.kapsarc.org/research/publications/impacts-of-global-climate-policies-on-middle-eastern-oil-exporters
