در جریان جنگ ۱۲روزه اسرائیل علیه ایران، بسیاری از ساکنان تهران برای نخستین بار با تصمیمی اضطراری مواجه شدند: ترک خانه. تجربه‌ای که خانه را از یک فضای روزمره به موضوعی هستی‌شناختی بدل کرد؛ خانه نه صرفاً به‌عنوان پناهگاه فیزیکی، بلکه به‌مثابه بستر هویت، امنیت روانی و حافظه زیسته.
در این میان، کتاب «خانه‌خوانی» نوشته علی طباطبایی، پیشنهادی تأمل‌برانگیز برای بازاندیشی در تجربه زیستن در خانه است. اندیشکده افرا در چارچوبی انتقادی و فرهنگی، این کتاب را معرفی می‌کند و فراتر از آن، مخاطب را دعوت می‌کند تا خود به روایتگر خانه‌اش بدل شود.
تصویر ۱: تصویر روی جلد کتاب «خانه‌خوانی» نوشته علی طباطبایی
خانه به‌مثابه حافظه: معماری روایی در دل تهران
خانه‌خوانی کتابی‌ست درباره شنیدن روایت‌ها؛ شنیدن صدای خانه‌ها و ساکنان آن‌ها. روایت‌هایی که عمدتاً از خانه‌های ساخته‌شده در دهه‌های ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ شمسی جمع‌آوری شده‌اند. خانه‌هایی که بسیاری از آن‌ها با وجود ظاهر فرسوده، حامل تاریخ، خاطره و زیست روزمره‌اند. طباطبایی با رویکردی پدیدارشناسانه، نشان می‌دهد که خانه نه صرفاً «چیزی» برای دیدن یا ساختن است، بلکه «چیزی» برای زیستن و به‌یاد‌آوردن است.
تصویر ۲: خیابان نادری، تهران، دهه ۵۰ شمسی
این نگاه ما را به یاد نظریه‌پردازان معماری مانند نایجل کوتس در Narrative Architecture می‌اندازد که معتقد است معماری نباید تنها در قالب فرم و عملکرد سنجیده شود، بلکه باید ظرفیت آن برای روایت را نیز در نظر گرفت. خانه‌هایی که در کتاب خانه‌خوانی بررسی می‌شوند، مثال‌هایی عینی از همین معماری روایی‌اند؛ فضاهایی که در آن‌ها دیوارها، پنجره‌ها و حتی پله‌ها، حامل داستان‌هایی هستند که به تجربه‌ی ساکنان شکل داده‌اند.
پدیدارشناسی خانه: از هوسرل تا باشلار
رویکردی که علی طباطبایی در کتاب خود بکار می‌گیرد رویکرد «پدیدارشناسی» است. پدیدارشناسی، به‌ویژه در سنت ادموند هوسرل، تلاشی‌ست برای بازگشت به تجربه زیسته پیش از هر نوع قضاوت علمی یا فنی. از همین منظر، خانه را نه به‌عنوان یک «چیز» مادی بلکه به‌عنوان پدیده‌ای در آگاهی و حافظه می‌توان تحلیل کرد.
گاستون باشلار در The Poetics of Space تأکید می‌کند که خانه، فضای شاعرانه خیال است؛ جایی که رؤیا، خاطره و سکونت در هم تنیده می‌شوند. باشلار اتاق زیرشیروانی، زیرزمین یا راه‌پله را نه به‌مثابه عناصر معماری صرف، بلکه به‌عنوان بخش‌هایی از ناخودآگاه جمعی تحلیل می‌کند. نگاه طباطبایی در کتاب خانه‌خوانی نیز در امتداد همین سنت فکری‌ست: او با رجوع به روایت‌های روزمره، خانه را در مقام «جایگاه حافظه» احضار می‌کند، نه فقط به‌عنوان سازه‌ای فیزیکی.
تصویر ۳: خانه‌ای واقع در خیابان فلسطین، تهران
خانه و بدن: نگاهی پدیدارشناسانه به ادراک فضا
یوهانی پالاسما در کتاب The Eyes of the Skin، بر ادراک چندحسی فضا تأکید می‌کند و هشدار می‌دهد که معماری مدرن اغلب به چشمی‌ترین تجربه تقلیل یافته است. در حالی که ادراک واقعی از خانه، ترکیبی از لامسه، بویایی، صدا و حتی حافظه بدنی‌ست.
در همین راستا، روایت‌هایی که در خانه‌خوانی گردآوری شده‌اند، بیش از آنکه گزارش‌های عینی از فضا باشند، بازتاب تجربه بدنی و حسی از خانه‌اند: صدای پا روی موزاییک‌ها، بوی نان تازه در حیاط، سرمای راه‌پله‌ها در زمستان. این تجربه‌ها نشان می‌دهند که خانه نه فقط در نقشه‌های معماری، بلکه در بدن و حافظه ما ساخته می‌شود.
چرا باید داستان خانه‌مان را روایت کنیم؟
جنگ اخیر بار دیگر نشان داد که خانه‌ها چقدر شکننده‌اند؛ نه فقط از منظر فیزیکی، بلکه به‌لحاظ معنا و امنیت روانی. هنگامی که مجبور به ترک خانه می‌شویم، در واقع بخشی از خودمان را هم پشت سر می‌گذاریم. در چنین شرایطی، نوشتن درباره خانه می‌تواند نوعی بازسازی باشد؛ بازسازی خاطره، تعلق و معنا.
در تهرانِ امروز، با روند بی‌رویه نوسازی و تخریب بافت‌های قدیمی، خانه‌ها نه‌تنها فضاهای زیستی، بلکه روایت‌های زیسته خود را نیز از دست می‌دهند. خانه‌هایی که به آپارتمان‌هایی بی‌هویت بدل شده‌اند و در آن‌ها هیچ نشانی از حافظه، تعلق یا زیست فرهنگی یافت نمی‌شود. روایت کردن زندگی در خانه، در چنین بستری، به کنشی انتقادی بدل می‌شود.
جمع‌بندی
خانه صرفاً موضوع معماری یا مهندسی نیست. خانه یک پروژه فرهنگی است—پروژه‌ای که در آن روایت، حافظه، بدن، احساس و امنیت با هم گره می‌خورند. در جهانی که جنگ، نوسازی و شتاب‌زدگی، خانه‌ها را از معنا تهی می‌کنند، روایت کردن از خانه، تلاشی‌ست برای بازپس‌گیری این معنا.
به همین دلیل، اندیشکده افرا تنها به معرفی یک کتاب بسنده نمی‌کند؛ بلکه دعوت می‌کند: داستان خانه خود را بنویسید. این نوشتن، نه صرفاً تمرینی ادبی، بلکه تلاشی‌ست برای فهم تجربه زندگی در خانه خود.
منابع
- طباطبایی، ع. (۱۴۰۰). خانه‌خوانی. تهران: نشر اطراف.
- Bachelard, G. (1994). The poetics of space (M. Jolas, Trans.). Beacon Press. (Original work published 1958)
- Coates, N. (2012). Narrative architecture. Wiley.
- Husserl, E. (2012). Ideas: General introduction to pure phenomenology (W. R. B. Gibson, Trans.). Routledge. (Original work published 1913)
- Pallasmaa, J. (2005). The eyes of the skin: Architecture and the senses (2nd ed.). Wiley-Academy.
