در خرداد ۱۴۰۴، اندیشکده افرا با استناد به گزارش تحلیلی منتشرشده توسط اندیشکده CSIS (مرکز مطالعات راهبردی و بین‌المللی) تحت عنوان “تشنگی برای قدرت: غلبه بر سیاست‌های آب در خاورمیانه“ که در تاریخ ۱۰ مارس ۲۰۲۵ (۲۰ اسفند ۱۴۰۳) منتشر شده است، متن زیر را با هدف بازتاب ابعاد سیاسی بحران آب در منطقه خاورمیانه تهیه کرده است.
بحران ساختاری و تشدیدشونده منابع آب در خاورمیانه
خاورمیانه قرن‌هاست با کم‌آبی و درگیری‌های ناشی از آن مواجه بوده است. امروز اما، منطقه به یک نقطه‌ی واگرایی حیاتی رسیده است. منابع زیرزمینی در حال خشک شدن یا آلودگی هستند، رشد جمعیت همچنان ادامه دارد، و سفت‌تر شدن مرزهای سیاسی امکان جابجایی و مهاجرت برای بقا را از بسیاری جوامع سلب کرده است.
فلسطین؛ نمونه‌ای آشکار از تلاقی سیاست و ناامنی آبی
در سرزمین‌های فلسطینی، تضاد میان نیازهای حیاتی مردم و ملاحظات سیاسی، چهره‌ای عریان از بحران آب را نمایان کرده است. محدودیت‌های اعمال‌شده از سوی اسرائیل مانع اجرای پروژه‌های حیاتی چون حفر چاه، ساخت کارخانه‌های آب‌شیرین‌کن یا بازسازی زیرساخت‌ها شده، در حالی که شهرک‌نشینان اسرائیلی مجاز به انجام پروژه‌های مشابه‌اند. بنا بر گزارش دفتر هماهنگی امور بشردوستانه سازمان ملل (OCHA)، حدود ۱۸۰ جامعه فلسطینی در کرانه باختری به آب لوله‌کشی دسترسی ندارند.
در نوار غزه نیز، حتی پیش از جنگ اخیر، پروژه‌های آب‌شیرین‌کن با موانع جدی روبه‌رو بودند. با شروع درگیری‌ها، اسرائیل تقریباً تمامی دسترسی غزه به آب، برق و غذا را قطع کرد. در نتیجه، کمبود آب، بروز مجدد بیماری‌هایی نظیر فلج اطفال و نشت فاضلاب به معابر، وضعیت انسانی را به مرحله‌ای بحرانی رسانده است.
ناامنی آبی، نشانه‌ای از شکست سیاسی
بحران آب تنها بحران مدیریت منابع نیست، بلکه بازتابی از گسست‌های عمیق‌تر سیاسی و اجتماعی است. نمونه فلینت (Flint) در ایالات متحده که در آن مقام‌های محلی نارضایتی شهروندان از آلودگی آب را نادیده گرفتند، نشان می‌دهد که آب به‌تنهایی مسئله‌ای فنی نیست؛ بلکه ریشه در به‌حاشیه‌راندگی ساختاری دارد. همین الگو در خاورمیانه نیز حاکم است.
اشکال مقاومت و تطبیق در برابر بحران
در مواجهه با بحران، جوامع آسیب‌پذیر به الگوهای بقا متوسل شده‌اند: کاهش مصرف، مهاجرت اجباری، خرید آب با قیمت بالا، ازدواج زودهنگام فرزندان، و یا کوچ اجباری به شهرها. کشاورزان متمکن‌تر با حفر چاه‌های عمیق‌تر مقاومت می‌کنند و دیگران به فروش دارایی‌ها.
کشورهای بحرانی و پیشنهادهای موضعی
در سوریه و یمن، جنگ‌های طولانی مانع از یافتن راه‌حل‌های پایدار برای بحران آب شده‌اند. با این حال، نویسندگان گزارش بر اقداماتی حداقلی مانند تقویت ظرفیت‌های محلی، اتصال متخصصان محلی به نهادهای بین‌المللی، و گنجاندن موضوع آب در مذاکرات صلح تأکید دارند.
در عراق، شهر بصره به‌عنوان نمونه‌ای از امکان‌پذیری اقدامات عملی، تمرکز بر تأمین آب آشامیدنی سالم و آماده‌سازی برای رشد شهرنشینی پیشنهاد شده است.
ضرورت اصلاحات ساختاری
گزارش CSIS هشدار می‌دهد که نادیده‌گرفتن وجه سیاسی بحران آب، تنها به تعمیق شکاف‌ها منجر خواهد شد. برای اصلاح وضعیت، نیاز است که ذی‌نفعان کلیدی شامل دولت‌ها، کشاورزان، سازمان‌های غیردولتی، نهادهای کمک‌رسان و جامعه مدنی به مشارکت فعال در روندهای اصلاحی ترغیب شوند. تمرکز صرف بر سدسازی یا آب‌شیرین‌کن‌ها بدون توجه به عدالت توزیعی و مدیریت تقاضا، بحران را پیچیده‌تر خواهد کرد.
جمع‌بندی: یا تغییر، یا فروپاشی بیشتر
آینده‌ی منطقه در گرو انتخابی سرنوشت‌ساز است: یا حرکت به سوی اصلاحات اساسی و سیاست‌گذاری پایدار در حوزه آب، یا تحمل بحران‌های گسترده‌تر زیست‌محیطی، اجتماعی و امنیتی. بر خلاف تصور رایج، نبود جنگ مستقیم آبی به‌معنای وجود صلح نیست؛ بلکه سکوتی شکننده است که می‌تواند در هر لحظه به انفجار اجتماعی منجر شود.
گزارش CSIS تأکید می‌کند که خروج از بحران آب نه با تکیه صرف بر فناوری، بلکه از مسیر راهکارهای واقع‌گرایانه و سیاسی می‌گذرد؛ راه‌حلی که در اراده سیاسی و مشارکت گسترده بازیگران مختلف ریشه دارد.
منبع
https://www.csis.org/analysis/tipping-point-politics-water-insecurity-middle-east
