در تاریخ سه‌شنبه ۲۳ اردیبهشت ۱۴۰۴، از ساعت ۱۵ تا ۱۷:۳۰، پژوهشکده توسعه ابزارهای نوین حکمرانی دانشگاه تهران میزبان نشستی تخصصی با عنوان «نقد و بررسی کتاب چشم خدایگان: تاریخ اجتماعی هوش مصنوعی» بود. این نشست با حضور دکتر نیما شجاعی (دبیر علمی جلسه) و با ارائه نقدهایی از سوی دکتر امین متولیان و دکتر حامد قدیری برگزار شد.
کتاب چشم خدایگان، تألیف متئو پاسکویینلی، با ترجمه سهیل رضانژاد و انتشار از سوی نشر هرمس، از جمله نخستین آثار جدی در زبان فارسی است که با رویکردی نظری، به تحلیل تاریخی، اجتماعی و طبقاتی پدیده‌ی هوش مصنوعی می‌پردازد. این اثر، هوش مصنوعی را نه صرفاً به‌عنوان یک فناوری نوظهور، بلکه به‌مثابه یک «سامانه اجتماعی-فنی» و تداوم تاریخی پروژه‌ی خودکارسازی و استثمار کار انسانی تفسیر می‌کند.
جایگاه نظری اثر از منظر اقتصاد سیاسی و نظریه انتقادی
در ابتدای نشست، دکتر نیما شجاعی به تبیین چارچوب مفهومی و جایگاه نظری کتاب پرداخت. وی با اشاره به بهره‌گیری نویسنده از سنت اقتصاد سیاسی مارکسیستی و نظریه‌ی انتقادی، بر آن تأکید کرد که کتاب تلاش دارد با تکیه بر تحلیل‌های تاریخی و فلسفی، هوش مصنوعی را در امتداد فرایندهای سرمایه‌داری متأخر و با تمرکز بر خودکارسازی کار—به‌ویژه کار ذهنی و شناختی—بازخوانی کند.
شجاعی همچنین به سه پرسش کلیدی که در متن کتاب و در جلسه حاضر محور بحث قرار گرفتند اشاره کرد:
هوش مصنوعی در خدمت کدام نیروها عمل می‌کند؟
چه نسبتی میان دانستن، دیدن و فرمان‌دادن در این سامانه برقرار است؟
آیا امکان «کور کردن چشم خدایگان» و بر هم زدن نظم دانایی/قدرتِ مستقر در ساختارهای AI وجود دارد؟
تحلیل تاریخی-فلسفی تکنولوژی از منظر دکتر امین متولیان
نخستین نقد این نشست از سوی دکتر امین متولیان ارائه شد. وی تمرکز خود را بر جنبه‌های تاریخی و فلسفی کتاب معطوف کرد و با فاصله‌گیری از سنت تحلیل‌های صرفاً اقتصادی، کتاب پاسکویینلی را در بستر تاریخ علم و سیر تطور اندیشه‌ی فنی بررسی نمود.
وی تأکید کرد که اثر مذکور در راستای نوعی روایت انتقادی از تاریخ فناوری قرار می‌گیرد؛ روایتی که منشأ تحولات را نه در نوآوری‌های فردی یا «نبوغ فناورانه»، بلکه در بستر کار جمعی، زیرساخت‌های مادی و مناسبات اجتماعی تحلیل می‌کند. به باور متولیان، از نقاط قوت اثر، ارائه پیوندهای دقیق میان انقلاب صنعتی، تقسیم کار و تحول در الگوهای محاسباتی است که در نهایت به شکل‌گیری سامانه‌های هوش مصنوعی انجامیده است.
در عین حال، متولیان به کاستی‌هایی نیز اشاره کرد؛ از جمله فقدان شواهد تجربی و داده‌های میدانی کافی در بخش‌هایی از کتاب، و همچنین غلبه رویکردی نظری بر تحلیل‌های عملیاتی. وی همچنین یادآور شد که کتاب در مواجهه با امکان‌های بدیل فناوری دچار کم‌توجهی است و گاه به سوی بدبینی یک‌سویه میل می‌کند. با این حال، بر این نکته تأکید کرد که تحلیل تاریخی تکنولوژی نباید ما را از ظرفیت‌های سیاسی و اجتماعی آن، به‌ویژه در حوزه‌هایی نظیر آموزش، سلامت و مدیریت عمومی غافل سازد.
خوانش انتقادی از منظر قدرت و استثمار؛ دیدگاه دکتر حامد قدیری
در ادامه نشست، دکتر حامد قدیری با اتخاذ رویکردی رادیکال و انتقادی، به تحلیل اثر پرداخت. وی با طرح این پرسش آغاز کرد که چرا در عصر گسترش تکنولوژی‌های هوشمند، بازگشت به سنت‌های نظری منتقد سرمایه‌داری همچنان ضرورت دارد.
به باور قدیری، کتاب پاسکویینلی در امتداد سنت‌هایی قرار می‌گیرد که هدف آن‌ها افشای سازوکارهای پنهان قدرت در دل سازه‌های فناورانه است. وی تصریح کرد که مزیت قابل‌توجه کتاب، صراحت در موضع‌گیری انتقادی آن است؛ موضعی که از افتادن در دام نسبی‌گرایی یا فناورباوری خالص پرهیز می‌کند.
با این‌حال، وی نیز بر برخی ضعف‌های نظری اثر انگشت نهاد؛ از جمله عدم انسجام کافی در تلفیق سنت‌های متنوع فکری (نظیر مارکس و فوکو) و نیز استفاده‌ی پررنگ از زبان استعاری که گاه مانع دقت مفهومی می‌شود. قدیری تأکید کرد که کتاب، علیرغم افشای مناسبات قدرت، از تبیین دقیق و برنامه‌مند بدیل‌های ایجابی برای مواجهه با نظم مسلط، غفلت می‌ورزد.
وی در پایان، پرسش بنیادینی را مطرح ساخت: اگر هوش مصنوعی در این اثر به‌مثابه «چشم خدایگان» تصویر می‌شود، چه نیروها و چه گونه‌هایی از مقاومت می‌توانند در برابر آن قد علم کنند یا آن را به چشم مردم بدل سازند؟
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
در پایان این نشست علمی، دکتر نیما شجاعی با جمع‌بندی مباحث مطرح‌شده، بر اهمیت این اثر از حیث زاویه‌ی دید و چارچوب تحلیلی آن تأکید کرد. وی تصریح کرد که کتاب چشم خدایگان ما را فرا می‌خواند تا از سطح تحلیل‌های کارکردگرایانه و تکنیکی پیرامون هوش مصنوعی عبور کنیم و آن را در بسترهای تاریخی، اجتماعی، طبقاتی و سیاسی آن بازخوانی نماییم.
این نشست، با مشارکت فعال حاضران و طرح پرسش‌هایی جدی پیرامون آینده فناوری در ایران و سایر نقاط جهان جنوب، به پایان رسید. رویدادی که فراتر از یک جلسه نقد کتاب، بستری برای تأمل نظری بر نسبت میان فناوری، قدرت و امکان‌های رهایی‌بخش در نظم جهانی کنونی فراهم ساخت.
