در جهان امروز که جوامع با چالش‌هایی چون فرسایش اعتماد عمومی، تعمیق قطبی‌شدگی، و کاهش مشارکت سیاسی دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند، بازاندیشی درباره ظرفیت‌های فرهنگی و اجتماعی پدیده‌هایی مانند آیین‌ها اهمیتی مضاعف یافته است. برخلاف تصور رایج که آیین‌ها را امری صرفاً سنتی و متعلق به گذشته می‌داند، پژوهش‌های نظری و تجربی فراوان نشان می‌دهند که آیین‌ها می‌توانند نقشی پویا در تقویت همبستگی اجتماعی و شکل‌گیری مشارکت مدنی ایفا کنند.
تصویر ۱: تصویری از جشنواره فانوس‌های هوایی Yi Peng (یا Yee Peng) (منبع تصویر: Tanned and Traveled, 2025).
آیین؛ تکرار یا تحول؟
آیین‌ها معمولاً به‌عنوان مجموعه‌ای از کنش‌های تکراری، نمادین و از پیش‌تعیین‌شده شناخته می‌شوند؛ اعمالی که ظاهراً بازتولید سنت و تکرار گذشته‌اند. اما در جهان معاصر، همین ویژگی‌های تکرارشونده و ساختارمند نشان داده‌اند که می‌توانند بستر تحولات عمیق اجتماعی، بسیج سیاسی و بازتعریف نظم‌های جمعی باشند. پرسش آن است که چگونه اموری به‌ظاهر ایستا، به نیرویی برای تغییر بدل می‌شوند؟
پاسخ این پرسش را باید در ظرفیت آیین‌ها برای بازمعناسازی مفاهیم و خلق تجربه‌های جمعی جست‌وجو کرد. آیین‌ها از طریق تکرار، نه‌فقط حافظ سنت، بلکه صحنه‌ای برای بازخوانی ارزش‌ها در بستر حال‌اند. قواعد مشترک اما قابل‌تفسیر آیین‌ها، آن‌ها را به فضایی زایا برای شکل‌گیری معنا، تعلق و مقاومت بدل می‌کند. از این منظر، آیین نه بازگشتی به گذشته، بلکه گشودگی به آینده است.
نمونه‌ای گویا از این ظرفیت را می‌توان در نمایشنامه آنتیگونه سوفوکل یافت؛ جایی که یک آیین تدفینی به کنشی سیاسی تبدیل می‌شود. آنتیگونه، با وفاداری به سنت مذهبی، قانون قدرت را به چالش می‌کشد و مرز میان اخلاق و سیاست را بازتعریف می‌کند. این مثال کلاسیک نشان می‌دهد که آیین می‌تواند بستر مقاومت و بازآفرینی اجتماعی باشد.
از نظر جامعه‌شناسی کلاسیک، امیل دورکیم نخستین کسی بود که نقش آیین را در تقویت «وجدان جمعی» و بازتولید انسجام اجتماعی تبیین کرد. به باور او، آیین‌ها ارزش‌های مشترک را مجدداً تثبیت می‌کنند و ساختار اخلاقی جامعه را مستحکم می‌سازند (Durkheim, 1995).
ویکتور ترنر نیز با مفهوم «کامیونیتاس» (communitas) به رابطه‌ی عاطفی و احساسی عمیقی اشاره می‌کند که میان شرکت‌کنندگان در آیین‌های گذار شکل می‌گیرد. به‌زعم ترنر، آیین‌ها نه‌تنها بازتولید ساختار اجتماعی‌اند، بلکه می‌توانند لحظات گسست از ساختار و خلق فضای دموکراتیک و آزاد را ممکن سازند (Turner, 1969).
در نظریه‌های معاصر، دیوید کِرتزِر (۱۹۸۸) نشان می‌دهد که آیین نه‌فقط در دین، بلکه همواره در سیاست نیز حضور داشته است. به‌زعم او، آیین‌ها ابزاری برای بازنمایی قدرت، مشروعیت سیاسی، و ایجاد هویت ملی‌اند. او تأکید می‌کند که سیاست مدرن بدون آیین‌های نمادین قابل‌تصور نیست (Kertzer, 1988).
آیین، مشارکت مدنی و سیاست پیش‌نمونه‌ای
آیین‌ها نه‌فقط انسجام اجتماعی را تقویت می‌کنند بلکه مشارکت سیاسی را نیز تسهیل می‌کنند. مشارکت در آیین‌های جمعی—چه مذهبی، چه مدنی—باعث شکل‌گیری عادت‌های همکاری، مشارکت در فضاهای عمومی، و شکل‌گیری احساس تعلق به یک جامعه بزرگ‌تر می‌شود. در واقع، آیین‌ها افراد را برای شرکت در کنش‌های مدنی و سیاسی آماده می‌کنند.
مفهومی که در این میان اهمیت می‌یابد، سیاست پیش‌نمونه‌ای (prefigurative politics) است؛ این ایده که آیین‌ها می‌توانند الگوهایی از آینده‌ی مطلوب را در اکنون بازنمایی کنند. برای مثال، آیین سوگواری برای جورج فلوید تنها یک عمل احساسی نبود، بلکه مشارکت در خلق جامعه‌ای عادلانه‌تر بود؛ لحظه‌ای که در آن اخلاق، سیاست و اجتماع در یک بستر نمادین و عاطفی به هم می‌رسند (Farneth, 2023).
آیین به‌مثابه زبان اعتراض: مثال جرج فلوید
در مه ۲۰۲۰، پس از قتل جرج فلوید توسط پلیس در مینیاپولیس، موجی از اعتراضات در سراسر ایالات متحده و دیگر نقاط جهان به راه افتاد. در این میان، مراسم سوگواری برای فلوید به رویدادی چندلایه تبدیل شد که مرز میان آیین دینی، مناسک عمومی، و کنش سیاسی را دگرگون ساخت.
در یکی از مهم‌ترین این مراسم‌ها، هزاران نفر در یک مراسم رسمی تدفین شرکت کردند که در عین حال، ابعادی از اعتراض عمومی نیز در خود داشت. همچنین در شهرهای مختلف، تجمعات مردمی با خواندن سرودها، دعاهای جمعی، زانو زدن دسته‌جمعی، و روشن کردن شمع برگزار شد—اموری که همه به‌نوعی آیین‌گونه و نمادین بودند. این آیین‌ها، ساختارهای رایج سوگواری را به عرصه عمومی کشاندند و آن‌ها را با گفتمان عدالت‌خواهانه گره زدند.
این کنش جمعی ابعادی چندگانه داشت:
- ادغام عزاداری با اعتراض سیاسی؛
- استفاده از عناصر مذهبی، مدنی و نمادین برای بیان خشم و مطالبه عدالت؛
- شکل‌دهی به هویتی جمعی مبتنی بر همبستگی فراتر از مرزهای نژادی، دینی و جغرافیایی.
مراسم سوگواری برای جرج فلوید نشان داد که آیین‌ها می‌توانند به زبان مشترک درد، مقاومت و امید تبدیل شوند. آن‌ها نه‌فقط فضایی برای اندوه، بلکه بستری برای اعتراض و بازآفرینی مرزهای اخلاقی و اجتماعی فراهم می‌آورند. این آیین‌ها بار دیگر تأکید کردند که در لحظات بحرانی، شکل‌های سنتی همدلی و یادبود می‌توانند به ابزارهای پیش‌برنده عدالت اجتماعی و سیاسی تبدیل شوند.
تصویر ۲: صحنه‌ای از اعتراضات سراسری در واکنش به قتل جرج فلوید در ایالات متحده (منبع تصویر: Brookings Institution, 2020).
آیین، پاندمی، و همبستگی نوین
در دوران پاندمی کووید–۱۹، بحران تنها سلامت جسمی را تهدید نکرد، بلکه زیرساخت‌های اجتماعی، فرهنگی و آیینی جوامع را نیز دگرگون ساخت. آیین‌هایی که بر حضور فیزیکی و تعامل جمعی استوار بودند، با محدودیت‌های قرنطینه و فاصله‌گذاری مختل شدند. بااین‌حال، برخلاف تصور اولیه درباره افول آیین‌های سنتی، شواهد نشان می‌دهند که آیین‌ها در قالب‌های دیجیتال و نمادین بازآفرینی شدند و به ابزارهایی برای کنش فرهنگی، سوگواری جمعی و اعتراض سیاسی بدل گشتند (Mostafa & Hussain, 2021; Aduragba et al., 2022; Manquinho et al., 2024).
در این میان، آیین‌هایی نوظهور شکل گرفتند که فراتر از ابراز عواطف فردی، به بازنمایی رنج جمعی و نقد نابرابری‌های ساختاری پرداختند. مراسم بین‌ادیانی که به‌صورت آنلاین و با حضور رهبران مذاهب مختلف برگزار شد، نمودی از همبستگی جهانی و تلاشی برای معنابخشی به فقدان گسترده بود (Aduragba et al., 2022). هم‌زمان، آیین‌های اعتراضی مانند نمایش نمادین کیسه‌های جسد در برابر نهادهای دولتی—به‌ویژه در آمریکا، برزیل و هند—مرگ را به زبان نمادین اعتراض سیاسی بدل کردند و ناکارآمدی نظام‌های حاکم را برجسته ساختند (AFP Fact Check, 2020; Reuters, 2020).
در کنار این موارد، سوگواری‌های مجازی—از جمله پخش زنده‌ی مراسم ترحیم، دیوارهای یادبود دیجیتال، و فیلترهای عزاداری در شبکه‌های اجتماعی—بسترهای تازه‌ای برای تجربه و بازنمایی عاطفه، همدلی و پیوند اجتماعی فراهم آوردند (Manquinho et al., 2024; Time, 2020). به این ترتیب، آیین در دوران کرونا به ابزاری برای بیان مطالبات اجتماعی و بازاندیشی در نظم موجود بدل شد؛ به‌ویژه برای گروه‌های فرودستی که در متن این بحران، بیشترین آسیب را تجربه کردند و بیش از دیگران نیازمند صدا، فضا و معنا بودند.
آیین‌ها در خاورمیانه
در جوامع خاورمیانه، آیین‌ها نقش بنیادینی در زندگی اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی ایفا کرده‌اند. مناسکی چون رمضان، نماز جمعه و مراسم عاشورا تنها آیین‌های مذهبی نیستند، بلکه عرصه‌هایی برای تعاملات جمعی نیز به‌شمار می‌آیند. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که رمضان می‌تواند انسجام اجتماعی، اعتماد جمعی و رفتارهای سخاوتمندانه را تقویت کند؛ برای نمونه، مطالعه‌ای در اندونزی نشان می‌دهد که مراسم افطار جمعی و سنت‌های بومی رمضان منجر به افزایش سرمایه اجتماعی می‌شوند (Hartati et al., 2025; Shalihin & Sholihin, 2021). همچنین، کاهش قابل توجه نرخ خودکشی در ترکیه طی این ماه، نشانه‌ای از تقویت پیوندهای جمعی و کاسته‌شدن از انزوای فردی است (Roehner, 2014).
عاشورا در انقلاب ۱۳۵۷ ایران نقشی محوری ایفا کرد؛ آیین‌هایی چون تعزیه و دسته‌های عزاداری، فراتر از بازنمایی رنج امام حسین (ع) و یارانش، به بستری نمادین برای برانگیختن احساسات جمعی و تقویت همبستگی سیاسی بدل شدند. این آیین‌ها، با فعال‌سازی حافظه تاریخی و اخلاقی شیعه، به نیرویی مؤثر در سازمان‌دهی مردم و مشروعیت‌بخشی به کنش انقلابی تبدیل شدند (Sharifi Isaloo, 2018).
تصویر ۳: راهپیمایی تاسوعا و عاشورای ۱۳۵۷ (منبع تصویر: Wikipedia, 2025)
جمع‌بندی
آیین‌ها نه‌فقط میراثی فرهنگی یا مذهبی، بلکه ابزارهایی زنده و پویا برای تقویت همبستگی اجتماعی و اخلاق جمعی، و مشارکت سیاسی‌اند. آن‌ها می‌توانند به ابزاری برای بازتوزیع قدرت، بازتعریف مرزهای گروهی، و خلق اشکال نوین مشارکت و اعتراض تبدیل شوند.
در جهانی که با گسست‌های فزاینده و چالش‌های سیاسی مواجه است، آیین‌ها می‌توانند نقش پیونددهنده‌ای ایفا کنند: از طریق ایجاد احساس تعلق، هویت مشترک، و آمادگی برای مشارکت در ساختن آینده‌ای بهتر. از این رو، تحلیل آیین‌ها نه‌تنها برای فهم جامعه، بلکه برای بازاندیشی در مورد دموکراسی، عدالت، و انسجام اجتماعی ضروری است.
منابع
- Aduragba, O. T., Cristea, A. I., Phillips, P., Kurlberg, J., & Yu, J. (2022). Religion and spirituality on social media in the aftermath of the global pandemic. arXiv. https://doi.org/10.48550/arXiv.2212.09138
- AFP Fact Check. (2020, July 22). Empty body bags were used in protests and not part of ‘fake pandemic’. https://factcheck.afp.com/doc.afp.com.96V6Y9
- Brookings Institution. (2020, July 1). Lessons learned from the post-George Floyd protests. https://www.brookings.edu/articles/lessons-learned-from-the-post-george-floyd-protests/
- Durkheim, E. (1995). The elementary forms of religious life (K. E. Fields, Trans.). Free Press. (Original work published 1912)
- Farneth, M. (2023). The politics of ritual. Princeton University Press.
- Hartati, C. D., Wirawati, S. M., Fahmi, A. R., Gymnastiar, I. A., & Manggala, K. (2025). Ramadan and the strengthening of social cohesion: A study of local wisdom in multicultural societies. Indonesian Journal of Humanities.
- Kertzer, D. I. (1988). Ritual, politics, and power. Yale University Press.
- Manquinho, S., Albuquerque, S., Delalibera, M., Coelho, A., & Salvador, Á. (۲۰۲۴). “I could not give him the funeral he deserved”: The role of alternative mourning rituals during the pandemic. Current Psychology, 43, ۱۳۶۶۸–۱۳۶۷۸. https://doi.org/10.1007/s12144-022-04015-z
- Mostafa, M., & Hussain, F. (2021). Transcending old boundaries: Digital afterlife in the age of COVID‑۱۹. arXiv. https://doi.org/10.48550/arXiv.2109.03582
- Reuters. (2020, July 25). Photo shows woman with symbolic “body bag” at Miami protest. https://www.reuters.com/article/idUSL2N2ES1K2
- Roehner, B. M. (2014). Is the month of Ramadan marked by a reduction in the number of suicides? arXiv. https://arxiv.org/abs/1401.3525
- Sharifi Isaloo, S. (2018). Power, legitimacy and the public sphere: The Iranian Ta’ziyeh theatre ritual. Palgrave Macmillan.
- Shalihin, N., & Sholihin, M. (2021). Ramadan and its implications on social cohesion in West Sumatra and Yogyakarta. Analisa: Journal of Social Science and Religion, 6(۲), ۲۲۳–۲۳۴. https://doi.org/10.18784/analisa.v6i2.1257
- Tanned and Traveled. (n.d.). Yi Peng Festival (aka Festival of Lights). Retrieved July 7, 2025, from https://www.tannedandtraveled.com/blog/yi-peng-festival-aka-festival-of-lights
- Time. (2020, May 27). ‘Not priests, nor crosses, nor bells.’ The tragic history of how pandemics have disrupted mourning. TIME Magazine. https://time.com/5840468/pandemics-grief-funerals-history/
- Turner, V. (1969). The ritual process: Structure and anti-structure. Aldine.
- Wikipedia contributors. (2025, June 2). راهپیمایی تاسوعا و عاشورای ۱۳۵۷. ویکی‌پدیای فارسی. Retrieved July 7, 2025, from https://fa.wikipedia.org/wiki/راهپیمایی_تاسوعا_و_عاشورای_۱۳۵۷
